دودسته کلی این آزمونها ۱)آزمونهای توانایی ۲)آزمونهای عاطفی
۲-۴-۱۱- ۱- الف- آزمونهای توانایی ^[۲۶]
به کمک آزمونهای توانایی، میتوان آموختهها، مهارت ها؛ و استعدادهای افراد را سنجید دستهای از این آزمونها تواناییهایی شناختی افراد را میسنجد و تعدادی دیگر توانایی های روانی _ حرکتی را اندازه می گیرند .هر یک از این دو دسته آزمون کاربرد خاص خود را دارند آزمونهای توانایی های شناختی بیشتر در زمینه های تحصیلی و فعالیتهای فکری و ذهنی مورد استفاده قرار میگیرند، اما آزمونهای روانی _ حرکتی غالبا در موقعیتهای صنعتی و نظامی و تربیت بدنی به کار میروند. ویژگی مهم آزمونهای توانایی (شناختی،وراونی _حرکتی) این است که هنگام اجرای آنها از آزمون شونده خواسته میشود تا حداکثر سعی خود را به کاربندد تا بهترین نمره ممکن را به دست آورد.
آزمونهای توانایی به دو دسته آزمونهای استعداد و آزمونهای پیشرفت تحصیلی تقسیم میشوند آزمونهای استعداد مقدار توانایی یا آمادگی فرد را برای انجام دادن کارهایی که در پیش دارد و همچنین ظرفیت او را برای یادگیریهای میسنجند اما آزمونهای پیشرفت تحصیلی دانش و مهارتهایی را که فرد تا لحظه اجرای آزمون کسب کرده است اندازه میگیرند. به سخن دیگر، آزمونهای استعداد ناظر به آینده اند و برای پیش بینی موفقیتهای آتی فرد به کار میروند در حالی که آزمونهای پیشرفت تحصیلی ناظر به گذشتهاند و برای تعیین آموختههای قبلی فرد مورد استفاده قرار میگیرندآزمونهای هوش و استعداد تحصیلی مختلف معرف آزمونهای استعداد هستند و آزمونهای و امتحاناتی که برای موضوعهای گوناگون درسی تهیه و اجرا می شوند آزمونهای پیشرفت تحصیلی نام دارند آزمونهای استعداد و پیشرفت تحصیلی را به روشنی نمیتوان از یکدیگر متمایز کرد، زیرا آنچه را که فرد در گذشته آموخته است غالبا میتوان برای پیشبینی موفقیت یادگیری او در آینده مورد استفاده قرار داد در واقع یکی از عوامل مهم پیشبینی یادگیری فرد در آینده، یادگیری قبلی او هستند(سیف،۱۳۸۶)

۲-۴-۱۱- ۲- آزمونهای عاطفی^[۲۷]
آزمونهای شناختیو روانی _ حرکتی توانایی های فکری و عملی افراد را اندازه میگیرند، اما آزمونهای عاطفی ویژگیهای عاطفی و شخصیتی افراد را میسنجند. آزمونهای توانایی حداکثرعملکرد آزمون شونده را اندازه گیری میکنند بدین معنا که نشان میدهند آزمون شونده در بهترین شرایط قادر به انجام چه کاری است، در حالی که آزمونهای عاطفی وضع موجود آزمون شونده را در موقعیتهای طبیعی زندگی میسنجند. یکی دیگر از وجوه اختلاف این دو دسته آزمون آن است که آزمونهای توانایی به طور عمده برای مقاصد پیش بینی موفقیتهای تحصیلی و شغلی مورد استفاده قرار میگیرند، اما آزمونهای عاطفی بیشتر به امور مشاوره در حل مسائل روانی _ تربیتی وحرفهای کمک میکنند یکی از معایب آزمونهای عاطفی این است که این آزمونها، به اندازه آزمونهای شناختی، عینی و دقیق نیستند به این دلیل بسیاری از روانشناسان کاربرد اصلاح آزمون رابرای این نوع اندازه گیری درست نمیدانند بسیاری از ابزارهای اندازه گیری عاطفی دارای ویژگیهای آزمونهای خوب هستند بنابراین استفاده از اصطلاح آزمون برای ابزارهای اندازه گیری شخصیت و ویژگیهای عاطفی کار اشتباهی نیست(سیف،۱۳۸۶).
۲-۴-۱۲- دسته بندی آزمونها باتوجه به چگونگی تهیه آنها
۱) آزمونهای میزان شده یا استاندارد شده.
۲) آزمونهای معلم ساخته.
۲-۴-۱۲-۱- آزمونهای میزان شده یا استاندارد شده^[۲۸]
آزمونهای میزان شده یا معیار شده آزمونهایی هستند که با بهره گرفتن از نمونه های بزرگ آزمون شوندگان و غالبا به وسیله موسسات یا بنگاههای آزمونسازی دولتی یا خصوصی و یا مراکزآموزشی و علمی تهیه می شوند. این آزمونها برای اندازه گیری پیشرفت تحصیلی باهوش و استعداد گروه های بزرگ دانشآموزان و نیز با مقاصد ارزشیابی از دوره های تحصیلی تهیه و توزیع میشوند در این نوع آزمونها، ملاک نسبی اندازه گیری مورد استفاده قرار میگیرد (سیف،۱۳۸۶)
۲-۴-۱۲-۲ - آزمونهای معلم ساخته^[۲۹]
آزمونهای معلم ساخته آزمونهایی هستند که معلمان برای سنجش پیشرفت تحصیلی دانشآموزان خود تهیه میکنند و در طول دوره آموزش و یا در پایان دوره به اجرا در میآورند این نوع آزمونها غالبا برای تعیین میزان توفیق یادگیرندگان در رسیدن به هدفهای دقیق آموزشی طرح ریزی میشوند و از این جهت معمولادر آنها ملاک مطلق اندازه گیری به کار گرفته میشود هر چند که ظاهر این دو نوع آزمون خیلی به هم شبیه است، بین آنها تفاوتهایی اساسی وجود دارد(سیف،۱۳۸۶)
۲-۴-۱۳- ویژگیهای آزمونهای میزان شده ومعلم ساخته
ثراندیک وهیگین(۱۹۷۹)بین آزمونهای میزان شده ومعلم ساخته سه نوع تفاوت قائل شده اند
۱)تهیه آزمونهای میزان شده، در مقایسه با آزمونهای معلم ساخته، به زمان و تخصص بیشتری نیاز دارد از آنجا که این آزمونها برای بیش از یک بار استفاده تهیه میشوند، موسسات آزمون سازی، در تهیه آنها، زمان و هزینه زیادی صرف میکنند. در تهیه این آزمونها، برنامههای درسی مورد بررسی دقیقتر قرار میگیرند، محتوای دروس و مهارتهای مورد اندازه گیری نمونهگیری میشوند سوالات به وسیله متخصصان نوشته و ویرایش میشوند، صورت مقدماتی آزمون به طور آزمایشی اجرامیشود، سوالات تجزیه و تحلیل می شوند و مورد تجدید نظر قرار میگیرند و پس از هنجاریابی صورت نهایی آزمون تهیه و جهت استفاده گسترده عرضه میشود، اما برای تهیه آزمونهای معلم ساخته، نیازی به گذر از این مراحل مفصل نیست، زیرا این آزمونها برای تعیین مقدار یادگیری دانشآموزان و دانشجویان دروس بخصوص تهیه و اجر میشوند و پس از هر بار اجرا به سهولت قابل تجدید نظر و اصلاح هستند.
۲) از آنجاکه آزمونهای میزانشده برای استفاده در مناطق مختلف و مقایسه دانشآموزان مدارس گوناگون با یکدیگر تهیه میشوند هدفهای مختلف آموزشی مناطق مختلف را باید در این آزمونها منظور کرد بنابراین این نوع آزمونها ویژگیهای اختصاصی کلاسها و مدارس بخصوص را نادیده میگیرند و بر وجود مشترک محتوای درسی مناطق مختلف تکیه میکنند اما آزمونهای معلم ساخته با توجه به محتوا و هدفهای ویژه دروس بخصوص تهیه میشوند، لذا چنین آزمونهایی برای مقایسه میزان پیشرفت دانشآموزان مناطق مختلف خیلی مفید نیستند.
۳) اصطلاح آزمون میزان شده به وجود داده های هنجاری اشاره میکند، و ناشران این نوع آزمونها، برای معنی دار کردن نمرات آزمون خود، هنجارهای لازم را برای آنها تدراک میبیند اما آزمونهای معلم ساخته نیازی به هنجار و هنجاریابی ندارند ضرورت مقایسه بین گروه های مختلف دانشآموزان که به وسیله آزمونهای میزان شده ، آزمون میشوند وجود هنجارها را در این نوع آزمونها الزامی میسازد در حالی که در آزمونهای معلم ساخته ضرورتا بین گروه های دانشآموزان مقایسهای صورت نمیگیرد، پس هنجاریابی نیز صورت پیدا نمیکند بنابراین، هدف اصلی آزمونهای میزان شده مقایسه است _ مقایسه یک فرد یا یک گروه با فرد یا گروه دیگر، یا مقایسه جنبه های مختلف عملکرد یک فرد یا یک گروه با یکدیگر(سیف،۱۳۸۶)
۲-۴-۱۴- انتخاب هدفهای مناسب برای گنجاندن درآزمون
بلوم وهمکاران(۱۹۶۵) هدفهای آموزشی و بازده های یادگیری را در طبقهبندی خود به سه حوزه شناختی و عاطفی وروانی _حرکتی طبقهبندی کردهاند آزمونهای پیشرفت تحصیلی متداول که به آزمونهای کتبی یا آزمونهای مداد و کاغذی معروف اند به طور عمده با حوزه شناختی سرو کار دارند هدفهای آموزشی و بازده های یادگیری متعلق به حوزه های غیرشناختی، از جمله نگرشها و علاقه ها وارج نهادنها(هدفهای حوزه عاطفی) و مهارتهای مختلف، مثلا انجام آزمایش در آزمایشگاه، کار در کارگاه، فعالیتهای ورزشی، و ایجاد ارتباط کلامی و غیرکلامی(هدفهای حوزه روانی _حرکتی) به کمک وسایل دیگر سنجش از جمله مشاهده ، ثبت حضور و غیاب ،گزارشهای کارعملی، مانند اینها سنجش میشوند بنابراین در درسهایی که فعالیتهای یادگیری متنوعی دارند باید همه انواع هدفهای آموزشی را در نظر گرفت در صورت لزوم برای هر دسته از هدفهای حوزه های مختلف آزمون یا آزمونهای مجزایی مورد استفاده قرار داد از آنجا که متداولترین آزمونهای مورد استفاده در آموزش و پرورش آزمونهای کتبی ویژه حوزه شناختی هستند.
صحیح _غلط
بسته پاسخ یاعینی چندگزینه ای
جورکردنی
انواع آزمونها ی
پیشرفت تحصیلی کتبی تشریحی گسترده پاسخ
تشریحی(انشایی)
بازپاسخ
تشریحی محدود پاسخ
کوته پاسخ
نمودار۴-۲ - انواع آزمونهای کتبی یامدادکاغذی..
۲-۴- ۱۵- وسایل کتبی اندازه-گیری پیشرفت تحصیلی
مهمترین وسیله اندازه گیری پیشرفت تحصیلی آزمون است، آزمونهای پیشرفت تحصیلی کتبی را میتوان به دودسته ۱)عینی ۲)غیرعینی(یاذهنی) تقسیم کرد:
آزمونهای عینی، آزمونهایی هستند که در آنها هم سوالها و هم جواب سوالها در اختیار آزمون شوندگان قرار داده میشوند و آزمون شوندگان درباره جوابهای داده شده اعمالی انجام میدهند یا تصمیهایی اتخاذ می کنند به همین سبب این آزمونها را آزمونهای بسته پاسخ نیز مینامند آزمونهای عینی یا بسته پاسخ به طور عمده از سه نوع اصلی صحیح _ غلط، جور کردنی، و چند گزینه ای تشکیل میشوند، آزمون شونده در جواب دادن به سوالهای صحیح _غلط ، درست یا نادرست بودن سوالها را تعیین میکند در سوالهای جور کردنی، تعدادی پرسش را با تعدادی پاسخ جور میکند، و در سوالهای چندگزینه ای پاسخ صحیح را از میان تعدادی پاسخ پیشنهادی بر میگزیند در تصحیح برگه های آزمونهای عینی نظر شخصی مصحح هیچ گونه دخالتی ندارد، و از این رو به این آزمونها آزمونهای عینی میگویند.
آزمونهای غیرعینی یاذهنی که به آ‍زمونهای تشریحی یا ا نشایی معروف اند آزمونهایی هستند که در آنها سوالها در اختیار آزمون شونده گذاشته میشوند و او جواب سوالها را خود آماده میکند و در برگه آزمون می نویسد به همین دلیل به آنها آزمونهای باز پاسخ نیز گفته میشود علت نامگذاری این نوع آزمونها به آزمونهای ذهنی آن است که در تصحیح جوابهای آنها ممکن است نظر شخصی مصحح دخالت کند این نوع آزمونها را نیز میتوان به دو دسته آزمونهای گسترده پاسخ و آزمونهای محدود پاسخ تقسیم کرد در آزمونهای گسترده پاسخ، برای پاسخ آزمون شونده هیچ محدویتی وجود ندارد و او آزاد است تا هرگونه که مایل باشد پاسخ به سوالها آزادی کامل ندارد و سازنده آزمون پاسخ دهنده را ملزم میکند تا پاسخهای خود را در چهارچوبهای شرایطی محدود سازد.
نوع دیگری از آزمون پیشرفت تحصیلی بازپاسخ وجود دارد که حد وسط دو نوع آزمون عینی و ذهنی قرار دارد در پاسخ به این آزمون که به آزمون کوته پاسخ شهرت دارد سوالها بسیار شبیه به سوالها آزمونهای تشریحی هستند، زیرا آزمونشونده خود باید پاسخها را تهیه کند، اما سوالها بسیار دقیق و مشخص هستند، به نحوی کهدر تصحیح جوابهای آنها نظر شخصی مصحح دخالت چندانی نمیکند جواب سوال آزمونهای کوته پاسخ معمولا به یک چند کلمه(حداکثریک جمله یا یک عددویایک علامت خلاصه می شود (سیف، ۱۳۸۶).
بازخورد : بازگشت دادن نتیجه عملکردهای دانش آموزان توسط محیط (معلم _فراگیران ) و خود فراگیر.
۲- ۴- ۱۶- دسته بندی ارزشیابی با توجه به ارزشیابان
۲- ۴- ۱۶- ۱- درونی : این ارزشیابی توسط کارکنان و افراد درون برنامه مثل معلمان و مدیران و کارشناسان و یا سایر دست اندرکاران امور آموزشی انجام میشود به این لحاظ وابسته به برنامه ارزشیابی است بیشترین کاربرد آن در ارزشیابی تراکمی است هدف این نوع ارزشیابی تعیین میزان دستیابی به اهدا ف است.
۲- ۴- ۱۶-۲ بیرونی: این نوع ارزشیابی توسط اشخاص خارج از برنامه انجام میگیرد بنابراین هیچ نوع وابستگی برنامه ارزشیابی ندارد. در ارزشیابی تکوینی کاربرد بیشتری دارد به هدف این نوع ارزشیابی آن است که وضعیت گروهی از دانشآموزان را نسبت به سایر دانشآموزان که با روش دیگر برنامه را گذرانده اند مشخص کند. تفاوت عمده این دو نوع ارزشیابی از این است که ارزشیابان داخلی به هنگام تفسیر ارائه نتایج بیطرف نمیمانند ولی ارزشیابان بیرونی عینی تر و بی طرفانه تر عمل می کند.(موسوی ،۱۳۸۳،ص۳۵)
۲-۴- ۱۷- دسته بندی ارزشیابیهای آموزشی درقالب رویکردهای مختلف
صاحب نظران ارزشیابی آموزشی در دیدگاههایشان نسبت به اینکه ارزشیابی چیست و چگونه باید آنرا انجام داد، اختلاف نظر دارند. این اختلاف نظرها به ایجاد رویکردهای ارزشیابی آموزشی مختلفی انجامیده است که ورتن وسندر(۱۹۸۷) آنهارابه شرح زیرتقسیم کرده اند:
رویکرد مبتنی بر هدف : در رویکرد مبتنی بر هدف، هدفهای کلی و هدفهای دقیق مورد تاکید قرار میگیرند، و ارزشیابی آموزشی به دنبال این است که تعیین کند این هدفها به چه میزانی تحقق یافته اند.
رویکرد مبتنی برمدیریت : در رویکرد مبتنی بر مدیریت، هدف تشخیص و تحقق بخشیدن به نیازهای اطلاعاتی مدیران تصمیم گیرنده است.
رویکرد مبتنی بر مصرف کننده : در رویکرد مبتنی بر مصرف کننده، تاکید عمده بر کسب اطلاعات مربوط به فراوردههای کلی آموزشی است که توسط مصرفکنندگان آموزشی در انتخاب از میان برنامههای درسی مختلف، فراورده های آموزشی، و نظایر اینها مورد استفاده قرار میگیرد.
رویکرد مبتنی بر نظر متخصصان : در رویکرد مبتنی بر نظر متخصصان، تاکید اصلی بر کاربرد مستقیم نظر متخصصان در قضاوت درباره کیفیت فعالیتهای آموزش وپرورش است .
رویکرد مبتنی بر اختلاف نظر متخصصان : در رویکرد مبتنی بر اختلاف نظر متخصصان، اختلاف نظرهای ارزشیابان مختلف (موافق ومخالف) مورد تاکید قرار می گیرد.
رویکرد طبیعت گرایانه و مبتنی بر مشارکتکنندگان : در رویکرد طبیعتگرایانه و مبتنی بر مشارکتکنندگان، بررسی طبیعت گرایانه و کوشش مشارکت کنندگان در تعیین ارزشها، ملاکها، نیازها، و داده های ارزشیابی مورد تاکید قرار میگیرد.
رستگار،(۱۳۸۲) اعتقاد دارند ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را می توان براساس دو رویکرد متفاوت انجام داد:
۲-۴-۱۸- ارزشیابی با رویکرد سنتی(تراکمی ،نتیجه- مدار)